Εκτίμηση επιπτώσεων από την εφαρμογή της νέας Αγροτικής και Οικονομικής Πολιτικής στο επίπεδο της γεωργικής εκμετάλλευσης

Abstract

Οι εξωγενείς παράγοντες ως προς τη θέση της οικογενειακής γεωργικής εκμετάλλευσης, όπως το μείγμα αγροτικής και οικονομικής πολιτικής καθώς και το διεθνές οικονομικό περιβάλλον, διεισδύουν στο πλαίσιο λειτουργίας των εκμεταλλεύσεων επηρεάζοντας σηµαντικά τις αποφάσεις των παραγωγών τόσο βραχυπρόθεσμα (σχέδιο παραγωγής) όσο και μεσοπρόθεσμα (μέγεθος εκμετάλλευσης και επενδύσεις), δοκιμάζοντας την ανθεκτικότητα των εκμεταλλεύσεων (resilience) και συμπιέζοντας τα περιθώρια βιωσιμότητάς τους. Παράλληλα, βάσει του επαυξημένου πλαισίου πολιτικής της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), λαμβάνουν σημαντική βαρύτητα οι απαιτήσεις της κοινωνίας για επιδόσεις ως προς την κοινωνική, περιβαλλοντική, και οικονομική διάσταση της αειφορίας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Κατά συνέπεια, οι προαναφερθέντες παράγοντες θέτουν προκλήσεις και ως προς την επιχειρησιακή ικανότητα των υφιστάμενων εργαλείων εκτίμησης επιπτώσεων πολιτικής, προϋποθέτοντας βελτιώσεις/προσαρμογές οι οποίες θα επιτρέψουν την ενσωμάτωση εννοιών όπως η δυναμική της συμπεριφοράς των εκμεταλλεύσεων υπό το πρίσμα των διαχρονικών μεταβολών του εξωτερικού περιβάλλοντος, και η αξιολόγηση της επίδοσης αειφορίας των εκμεταλλεύσεων. Η παρούσα διδακτορική διατριβή επιδιώκει να διευρύνει το πλαίσιο της εκτίμησης των επιπτώσεων πολιτικής στο επίπεδο της εκμετάλλευσης μέσω της ανάλυσης του εννοιολογικού υπόβαθρου και της εμπειρικής εφαρμογής των προτεινόμενων προσεγγίσεων, οι οποίες αφορούν την ανάπτυξη αλληλοδιαδοχικού υποδείγματος προγραμματισμού σε επίπεδο εκμετάλλευσης (recursive programming farm-level model) για την ενσωμάτωση της εξελικτικής διαδικασίας της διαρθρωτικής αλλαγής, καθώς και την ανάπτυξη ενός σύνθετου δείκτη (composite indicator) για την αξιολόγηση της επίδοσης αειφορίας των εκμεταλλεύσεων. Μέσω των προτεινόμενων προσεγγίσεων πραγματοποιείται μια προσπάθεια ενσωμάτωσης και μοντελοποίησης σημαντικών συνιστωσών οι οποίες δεν έχουν διερευνηθεί ιδιαιτέρως στο πλαίσιο των συστημάτων γεωργικής παραγωγής της χώρας. Ειδικότερα, η διατριβή δομείται βάσει δύο ερευνητικών ερωτημάτων. Το κύριο ερευνητικό ερώτημα της διατριβής αφορά την ενσωμάτωση της διαρθρωτικής αλλαγής σε ένα υπόδειγμα εκμετάλλευσης (farm-level model (FLM)), για τον σκοπό της εκτίμησης των επιπτώσεων πολιτικής σε ένα δείγμα εκμεταλλεύσεων αροτραίας παραγωγικής κατεύθυνσης μιας ελληνικής περιφέρειας. Το δεύτερο ερευνητικό ερώτημα αφορά την ανάπτυξη ενός σύνθετου δείκτη (composite indicator) βασιζόμενου στην πολυκριτήρια ανάλυση αποφάσεων (multi-criteria decision analysis-MCDA), για τη συγκριτική αξιολόγηση της επίδοσης αειφορίας των εκμεταλλεύσεων, επίσης υπό το πρίσμα της εκτίμησης επιπτώσεων πολιτικής. Σχετικά με τη διερεύνηση του κύριου ερευνητικού ερωτήματος, κατά την προσομοίωση των διάφορων σεναρίων πολιτικής (με έμφαση στις επικείμενες διατάξεις της νέας ΚΑΠ: ΚΑΠ μετά το 2020), εκτιμήθηκε αυξημένος ρυθμός διαρθρωτικής αλλαγής σε σύγκριση με την περίοδο αναφοράς. Ειδικότερα, τα αποτελέσματα των προσομοιώσεων αποκαλύπτουν μια τάση συγκέντρωσης των γεωργικών εκτάσεων στις συγκριτικά μεγάλες εκμεταλλεύσεις (σε όρους γεωργικής γης) με αντίστοιχη μείωση των μικρότερων εκμεταλλεύσεων, και ιδιαίτερα των συγκριτικά μικρών εκμεταλλεύσεων. Επιπλέον, εκτιμάται ότι το ανώτερο 10% των εκμεταλλεύσεων (σε όρους γεωργικής γης) θα συγκεντρώνει περίπου το 50% της συνολικής γεωργικής γης. Όσον αφορά τη διερεύνηση του δεύτερου ερευνητικού ερωτήματος, τα αποτελέσματα που προκύπτουν αποδεικνύουν ότι ανεξαρτήτως σεναρίου πολιτικής, τα τρία τυπικά μεσογειακά συστήματα γεωργικής παραγωγής, δηλαδή οι μικτές δενδροκομικές εκμεταλλεύσεις, η εκτατική κτηνοτροφία (προβατοτροφία) και οι ελαιοκομικές εκμεταλλεύσεις, υπερτερούν ως προς την επίδοση αειφορίας σε σχέση με τις εκμεταλλεύσεις αροτραίων καλλιεργειών οι οποίες συνδέονται με ένα σαφώς εντατικότερο πρότυπο παραγωγής και συνεπώς λιγότερο αειφόρο. Εν κατακλείδι, αν και η χωρική και τομεακή κάλυψη του δείγματος δεν επιτρέπουν γενικεύσεις σε εθνικό επίπεδο, ωστόσο, τα κύρια ευρήματα των προτεινόμενων υποδειγμάτων όπως η εκτιμώμενη επιτάχυνση του ρυθμού διαρθρωτικής αλλαγής στις εκμεταλλεύσεις αροτραίας γεωργίας, ο υψηλός βαθμός συγκέντρωσης των καλλιεργούμενων εκτάσεων στις συγκριτικά μεγάλες εκμεταλλεύσεις αροτραίας γεωργίας, και η υστέρηση των συγκεκριμένων εκμεταλλεύσεων ως προς τις επιδόσεις οικονομικής και περιβαλλοντικής αειφορίας, αποτελούν κάποιες σαφείς ενδείξεις οι οποίες καθιστούν επιτακτική μια ρεαλιστική αποτύπωση της κατάστασης του γεωργικού τομέα της χώρας μέσω έγκυρων επιστημονικών εργαλείων όπως τα προτεινόμενα. Αυτά τα εργαλεία ανάλυσης πολιτικής θα συμβάλλουν σε μια ρεαλιστική διάγνωση των διαρθρωτικών προβλημάτων και αδυναμιών του τομέα, ούτως ώστε να πραγματοποιηθεί η κατάλληλη εξειδίκευση των μέτρων πολιτικής και να σχεδιαστούν ρεαλιστικές στρατηγικές για τη διασφάλιση μακροπρόθεσμης αειφορίας.

Exogenous factors to the family farm, such as the mix of agricultural and economic policies as well as the international economic environment, enter the context of the operations of the farms, significantly influencing the decisions of the producers both in the short term (production plan) and in the medium term (farm size and investments), testing the farms' resilience and compressing their margins of viability. At the same time, based on the expanded policy framework of the new Common Agricultural Policy (CAP), society's demands for performance regarding the social, environmental, and economic dimensions of the sustainability of farms receive significant weight. Consequently, all the factors mentioned above also pose challenges to the operational capacity of existing policy impact assessment tools, presupposing improvements/adaptations that would allow the integration of concepts such as the dynamics of farm behavior in the light of temporal changes in the external environment, and the assessment of sustainability performance of farms. This doctoral thesis seeks to broaden the framework of policy impact assessment at the farm level through the analysis of the conceptual background and the empirical application of the proposed approaches, which concern the development of a recursive programming farm-level model to integrate the evolutionary process of structural change, as well as the development of a composite indicator to evaluate the sustainability performance of farms. Through the proposed approaches, an attempt is made to integrate and model essential components that have not been mainly explored in the context of the country's agricultural production systems. In particular, the thesis is structured based on two research questions. The main research question of the doctoral thesis concerns the integration of structural change in a farm-level model (FLM) to assess policy impacts in a sample of arable farms in a Greek region. The second research question concerns the development of a composite indicator based on multi-criteria decision analysis (MCDA) for the comparative evaluation of the sustainability performance of farms in the light of policy impact assessment. Regarding the investigation of the leading research question, when simulating the various policy scenarios (with emphasis on the upcoming provisions of new CAP: CAP Post-2020), an increased rate of structural change compared to the reference period was estimated. In particular, the results of the simulations reveal a tendency of agricultural land concentration in comparatively large farms (in terms of agricultural land) with a corresponding decrease in the smaller farms, especially the relatively small farms. Furthermore, it is estimated that the top 10% of farms (in terms of agricultural land) will concentrate around 50% of the total agricultural land. Regarding the investigation of the second research question, the obtained results demonstrate that regardless of the policy scenario, the three typical Mediterranean agricultural production systems, i.e., mixed tree farms, extensive livestock farming (sheep farming), and olive tree farms, outperform in terms of sustainability performance compared to arable crop farms which are associated with a more intensive production model and therefore less sustainable. In conclusion, although the spatial and sectoral coverage of the sample does not allow generalizations at the national level, however, the main findings of the proposed models, such as the estimated acceleration of the rate of structural change in arable crop farms, the high degree of concentration of agricultural land in relatively large arable crop farms, and the lag of the specific farms in terms of economic and environmental sustainability performance, are some clear indications that make it imperative to realistically capture the state of the country's agricultural sector through valid scientific tools such as those proposed. These policy analysis tools will contribute to a realistic diagnosis of the sector's structural problems and weaknesses so that policy measures can be appropriately tailored and realistic strategies designed to ensure long-term sustainability.