Μεταβολές περιβάλλοντος στον κάτω ρου του Πηνειού ποταμού από έργα οδοποιίας και διαχείρισης υδατικών πόρων: επιπτώσεις, κίνδυνοι και μέτρα αντιμετώπισης (Λάρισα, Κεντρική Ελλάδα)

Abstract

Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στον χώρο της ανατολικής λεκάνης της Θεσσαλίας και καλύπτει κυρίως την πεδινή περιοχή της περιφερειακής ενότητας Λαρίσης την οποία διαρρέει ο Πηνειός ποταμός. Σκοπός της μελέτης είναι να καταγραφούν τα έργα οδοποιίας και διαχείρισης υδατικών πόρων που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες και να προσδιοριστούν οι μεταβολές που έχουν επιφέρει στο περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής του κάτω ρου του Πηνειού ποταμού. Για τον λόγο αυτό μελετήθηκαν οι χρήσεις γης και τα έργα υδατικών πόρων κατά μήκος των εθνικών οδών Πατρών-Αθηνών-Θεσσαλονίκης-Ευζώνων (ΠΑΘΕ), Φαρσάλων-Λάρισας-Ελασσόνας και Λάρισας-Τρικάλων. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης χρησιμοποιήθηκαν γεωμορφολογικά, γεωλογικά, υδρολογικά, υδρογεωλογικά, κλιματολογικά, εδαφολογικά δεδομένα μαζί με δεδομένα χρήσεων γης καθώς επίσης. βιβλιογραφία και εργασία πεδίου. Η μεθοδολογία, που ακολουθήθηκε για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας περιλάμβανε: α) συλλογή, αξιολόγηση, καταχώρηση, και επεξεργασία θεματικών δεδομένων, ψηφιακών και αριθμητικών β) φωτοερμηνεία και φωτογραμμετρία αεροφωτογραφιών γ) δημιουργία θεματικών χαρτών και βάσης δεδομένων, με τη χρήση του ArcGIS 10.0, δ) εργασία υπαίθρου, ε) σύνθεση και εκτίμηση δεδομένων. Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι συστηματικές αποψιλώσεις και καταστροφή των δασών παρατηρούνται κατά μήκος των τριών εθνικών οδικών αρτηριών κατά τη διάρκεια της δεκαετίας 1998-2008. Η καταστροφή της φυσικής βλάστησης καλύπτει έκταση που φτάνει τα 4,7 τ. χλμ. Απεναντίας οι αστικές χρήσεις γης έχουν αυξήσει την έκτασή τους, η οποία φτάνει στα 6,7 τ. χλμ., ενώ η μείωση της έκτασης των καλλιεργειών κατά μήκος των οδικών αξόνων φτάνει τα 4,4 τ. χλμ. Ειδικά για την πόλη της Λάρισας οι αστικές επιφάνειες εμφανίζουν αύξηση της έκτασής τους κατά 6,5 τ. χλμ. Το γεωργικό περιβάλλον της περιοχής μειώθηκε κατά 6,7 τ. χλμ. και τα δάση και οι ημιφυσικές περιοχές μειώθηκαν κατά 1,2 τ. χλμ. Η μεγάλη αλλαγή των χρήσεων γης που συντελείται μέσω της ανάπτυξης των οδικών δικτύων εξασκεί πολύ μεγάλες χωροταξικές πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον. Επιπλέον οι μεταβολές χρήσης σε βάρος πολύτιμης γεωργικής γης, διακόπτουν τη συνέχειά της και της στερούν τον παραγωγικό και περιβαλλοντικό της ρόλο. Για την αντιμετώπιση των παραπάνω κινδύνων πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα όπως: η οριοθέτηση και προστασία της φυσικής βλάστησης, η ανάπλαση χώρων, μέτρα απαγόρευσης για κάθε αλλαγή χρήσης γης. Το εθνικό οδικό δίκτυο διακόπτει τη συνέχεια των αρδευτικών και στραγγιστικών δικτύων, των αρδευτικών έργων των οργανισμών εγγείων βελτιώσεων όπως και αυτών εκτός δικαιοδοσίας, καθώς επίσης και τις αρδευόμενες εκτάσεις. Τα αρδευτικά δίκτυα που επηρεάζονται έχουν συνολικό μήκος 135 χλμ. και αντιστοιχούν περίπου στο 9% του συνολικού μήκους των αρδευτικών δικτύων της περιοχής μελέτης. Συνολικά, από το οδικό δίκτυο επηρεάζεται μία έκταση περίπου 17 τ. χλμ., δηλαδή το 3% της συνολικής έκτασης των αρδευτικών έργων των οργανισμών εγγείων βελτιώσεων, και 25 τ. χλμ., περίπου το 20% της συνολικής έκτασης αυτών εκτός δικαιοδοσίας. Επίσης επιδρά στους αγωγούς μεταφοράς νερού, σε ένα μήκος περίπου 120 χλμ. που αντιστοιχεί στο 18% του συνολικού μήκους τους. Τέλος οι οδικοί άξονες επηρεάζουν αρδευόμενες περιοχές που έχουν έκταση περίπου 100 τ. χλμ. και αντιστοιχεί στο 13% της συνολικής έκτασης τους. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την έλλειψη συντήρησης των δικτύων και την υπεράντληση των υπογείων υδροφορέων, ευνοεί τις διεργασίες της ερημοποίησης των εδαφών και την υποβάθμιση της ποιότητας των νερών του Πηνειού. Η κατασκευή του ρουφράκτη της Γυρτώνης στον Πηνειό, πιθανόν να έχει ως συνέπεια τη συγκράτηση ύδατος κατάντι της Λάρισας. Αυτό θα προκαλέσει την έλλειψη της οικολογικής παροχής του ποταμού και θα έχει άμεσες επιπτώσεις στα οικοσυστήματά του, θα τον επιβαρύνει με επιπλέον ρύπανση και θα οδηγήσει σε μεγαλύτερες υπεράντλησεις στην ευρύτερη περιοχή. Για να σωθούν οι υδατικοί πόροι της περιοχής μελέτης, είναι ανάγκη να υπάρξει σωστός σχεδιασμός διαχείρισης των υδάτινων πόρων και να γίνει επανεκτίμηση έργων υποδομής και ανάπτυξης, με βελτίωση των υφισταμένων έργων και προτεραιότητες πρέπει να δοθούν στην προστασία και ορθολογιστική διαχείριση.

The study area is located in the eastern basin of Thessaly and mainly covers the plain of Larissa Prefecture, which is crossed by the river Pinios. The aim of the study is to record road constructions and water recourses management projects that have become in the recent decades, and to identify changes that have brought about these constructions on the environment of the broader area of lower reaches of Pinios river. For this reason the land uses and water resources projects along highways of Patras-Athens-Thessaloniki-Evzonon (Pathe), Farsalon-Larissa-Elassonas and Larissa-Trikala were studied. Geomorphological, geological, hydrological, hydrogeological, climatological edaphological and land use data were used in the context of the current study. The methodology followed by the current research comprises: a) The collection, evaluation, registration and process of thematic data, digital and numerical, b) Creation of thematic maps and databases, the software ArcGIS 10.0, c) Photo interpretation and photogrammetry of air photos d) Field work and e) Integration and evaluation of data. Systematic deforestation and forest destruction were observed along the three national highways during the decade 1998-2008. The destruction of natural vegetation covers an area of 4.7 Km2. On the contrary urban uses have increased its extent which reaches 6.7 Km2, while the reduction of cultivated area along road axes reaches up to 4.4 Km2. Especially, for the town of Larissa urban area show an increase in the extent of 6.5 Km2, while the agricultural environment in the same area decreased up to 6.7 Km2 and forests and semi-natural areas decreased up to 1.2 Km2. The major change in land use that occurs through the development of road network exerts very high pressures on the natural environment. Moreover, changes against valuable agricultural land interrupt its continuity and deprive its productive and environmental role. To address these risks, measures should be taken immediately include: the definition and protection of natural vegetation, regeneration areas, and prohibitory measures on any land-use change. The road networks interrupt the continuity of the irrigation and drainage systems, irrigation projects of Land Improvement Organisms, and those outside their jurisdiction, as well as irrigated areas. The affected irrigation networks have a total length of 135 km, corresponding to approximately 9% of the total length of the irrigation networks of the study area. Overall, the roads affect an area of about 17 Km2 of irrigation projects of Land Improvement Organisms (i.e. 3% of their total area), and 25 Km2 of outside their jurisdiction (i.e. 20% of their total area). Also they affect an area of about 100 Km2 of irrigated areas 13% (i.e. 20% of their total area). This fact, combined with the lack of maintenance of these systems and the overexploitation of groundwater aquifers, favors the processes of land desertification and degradation of water quality of Pinios river. The construction of Girtoni dam probably leads to the retention of water downstream of Larissa town. This will cause a lack of ecological flow of the river and will have direct impacts on its ecosystems, will incur additional pollution and lead to greater overexploitation in the area. To save the water resources of the study area, it is necessary to ensure proper planning of water resources management and reassessment of infrastructure and development with improvement of existing projects and priorities should be given to the protection and sustainable management.