Η συμβολή της ανθεκτικότητας στην δυνατότητα επιβίωσης ενός συστήματος μετά από μια κρίση: το παράδειγμα των Εναλλακτικών δικτύων οικονομίας στον αστικό και αγροτικό χώρο. Μελέτη Περίπτωσης: Το «Κίνημα της Πατάτας» ή Κίνημα «Χωρίς Μεσάζοντες» στο Ν. Πιερίας

Abstract

Οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης, όπως εκείνη ξέσπασε το 2007, δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστη την ελληνική οικονομία. Η οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης, αύξηση των επιτοκίων δανεισμού, πτώση της οικονομικής δραστηριότητας, αυξημένα ποσοστά ανεργίας καθώς και κατακόρυφη μείωση των εισοδημάτων με παράλληλη αύξηση του επιπέδου φτώχειας. Στις ήδη επιβεβαρυμμένες λόγω οικονομικής κρίσης συνθήκες έρχεται να προστεθεί η συζήτηση περί της βιομηχανοποίησης και τμηματοποίησης της οικονομίας. Πιο συγκεκριμένα, ο αγροτικός τομέας έχει μετατραπεί σε τμήμα της οικονομίας με αποκλειστικό ρόλο την παραγωγή ενδιάμεσων προϊόντων για το βιομηχανοποιημένο αγροτοδιατροφικό σύστημα. Η οικονομική κρίση έρχεται να φωτίσει εκείνα τα χαρακτηριστικά του αγροτοδιατροφικού συστήματος που μέχρι πρόσφατα παραβλέπονταν ή δεν θεωρούνταν άξια λόγου. Ως αποτέλεσμα της κυριαρχίας του αγροτοδιατροφικού συστήματος το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού έχει χάσει την επαφή του με τη φύση, επιπλέον τα προϊόντα προέρχονται από διαφορετικά μέρη του κόσμου ενώ στην αλυσίδα παραγωγής-κατανάλωσης ο ρόλος του μεσάζοντα εμφανίζεται όλο και πιο ισχυροποιημένος οδηγώντας τόσο στην αποξένωση παραγωγού-καταναλωτή όσο και στην μείωση του βιοτικού τους επιπέδου. Συνεπώς, οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης σε συνδυασμό με την αδιαφάνεια και πολυπλοκότητα του αγροτοδιατροφικού μοντέλου οδηγεί όλο και μεγαλύτερο μέρος τόσο του αστικού όσο και του αγροτικού πληθυσμού να αναζητά εναλλακτικούς τρόπους για την επιβίωσή του απέναντι στην επεκτατική και ατομικιστική ισχύ της ανταγωνιστικής οικονομίας. Διαπιστώνεται, λοιπόν, η συγκρότηση ενός μεγάλου αριθμού εναλλακτικών δικτύων οικονομίας με στόχο τους την παράκαμψη των μεσαζόντων μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών εξασφαλίζοντας έτσι καλύτερα επίπεδα διαβίωσης και εισοδήματος. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση της συμβολής της Ανθεκτικότητας (Resilience) και κατ’επέκταση της Αλληλέγγυας Κοινωνικής Οικονομίας στην ανάδυση των εναλλακτικών δικτύων οικονομίας «Χωρίς Μεσάζοντες» και η μελέτη περίπτωσης του «Κινήματος της Πατάτας» Χωρίς Μεσάζοντες» στην πόλη της Κατερίνης του Ν. Πιερίας. Με άλλα λόγια, πώς η έννοια της Ανθεκτικότητας γίνεται αντιληπτή και ερμηνεύεται στη λειτουργία και δράση του Κινήματος «Χωρίς Μεσάζοντες». Στη Βιβλιογραφία, συναντά κανείς δύο βασικές προσεγγίσεις της Ανθεκτικότητας. Η πρώτη είναι εκείνη της Εξισορροπητικής Ανθεκτικότητας (Equilibrium Resilience) η οποία ορίζεται ως η ικανότητα ενός συστήματος να απορροφά κραδασμούς και σοκ χωρίς να υφίσταται αλλαγές. Η δεύτερη αφορά εκείνη της Εξελικτικής Ανθεκτικότητας (Evolutionary Resilience) η οποία απορρίπτει την ιδέα της μοναδικής κατάστασης ισορροπίας ή την «επιστροφή στο κανονικό» επισημαίνοντας τις συνεχιζόμενες εξελικτικές διαδικασίες αλλαγής και τονίζοντας την προσαρμοστική συμπεριφορά και την προσαρμοστικότητα. Παρότι και οι δύο προσεγγίσεις έχουν ως κοινό σημείο την ικανότητα Ανθεκτικότητας απέναντι σε σοκ ή κραδασμούς, έχουν ουσιαστικές διαφορές ως προς την κατεύθυνση που υιοθετούν τα συστήματα προκειμένου να επιβιώσουν. Μια από αυτές είναι ότι η Εξισορροπητική Ανθεκτικότητα εστιάζει στην επιστροφή «στο κανονικό», στην προηγούμενη κατάσταση, ενώ η Εξελικτική Ανθεκτικότητα εστιάζει σε νέες τροχιές μετασχηματισμού. Επίσης ενώ η πρώτη υιοθετεί τις μεθόδους των υπαρχουσών δομών για την έξοδο από την κρίση, η δεύτερη χρησιμοποιεί εναλλακτικές και καινοτόμες μεθόδους για την επιβίωση του συστήματος από την κρίση. Σε αυτή την οπτική της Ανθεκτικότητας αναμένεται να εστιάσει η παρούσα εργασία και εφεξής όταν θα γίνεται λόγος για την Ανθεκτικότητα θα αναφερόμαστε σε εκείνη που λαμβάνει υπόψη της τις καινοτομικές ενέργειες και δράσεις καθώς και τις εναλλακτικές τροχιές που δύνανται να αναπτυχθούν σε μια διαδικασία προσαρμογής και μετασχηματισμού. Ως εναλλακτικό ορίζουμε μια εξελικτική, πολυδιάστατη διαδικασία πέρα από την λογική της νέο-φιλελεύθερης οικονομίας και τις συνθήκες ατομικιστικής και κερδοσκοπικής λογικής. Προκρίνεται η έννοια της Αλληλέγγυας Κοινωνικής Οικονομίας όπου οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονται στην ισότητα, αλληλεγγύη, αμοιβαιότητα μέσα από διαδικασίες δημοκρατικής συμμετοχής και ισότιμης συναλλαγής και αλληλεπίδρασης σε αντιδιαστολή με την κυρίαρχη κερδοσκοπική λογική των μεσαζόντων. Η μελέτη βασίζεται στην ποιοτική μέθοδο με την άντληση του εμπειρικού υλικού της μέσω ημι-δομημένων συνεντεύξεων στα μέλη του Κινήματος, συλλογής σχετικού υλικού από τον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο και συμμετοχής σε εκδηλώσεις σχετικές με τα εναλλακτικά δίκτυα οικονομίας. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν σε πρώτη φάση κατηγοριοποιήθηκαν σε έξι (6) διακριτές διαστάσεις οι οποίες σωρευτικά αποδίδουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του «Κινήματος της Πατάτας»: το ιστορικό συγκρότησης του Κινήματος, η εσωτερική οργάνωση-λειτουργία, η ανάπτυξη ικανοτήτων, τα αποτελέσματα, οι ευκαιρίες για περαιτέρω ανάπτυξη, οι περιοριστικοί παράγοντες και σε δεύτερη φάση προσδιορίστηκαν κατά αντιστοιχία με τις τρεις (3) ιδιότητες του θεωρητικού μοντέλου της Ανθεκτικότητας προκειμένου να διευκρινιστεί η συμβολή του στην ανάδειξή τους. Από την ανάλυση, διαπιστώνεται η συμβολή της Ανθεκτικότητας στην ανάδειξη εναλλακτικών δικτύων οικονομίας που παρακάμπτουν τους μεσάζοντες και λειτουργούν στη βάση του ηθικού-ισοδίκαιου εμπορίου, της επανα-τοπικοποίησης των διαδικασιών και απο-εμπορευματοποίησης των αντίστοιχων πρακτικών.

The greek economy has been severely affected by the economic crisis since it started expanding in 2007. Its repercussions for the whole financial and societal system have been considerable ; to mention some of them, negative growth rates, higher interest rates, continuously shrinking economic activity, stiff unemployment rates, sharp income decline and increasing poverty level figure out as the most important. The debate about the industrialization and segmentation of the economy is being developed amidst such an ominous financial context. The agricultural sector, in specific, has been transformed into a part of the economy with the exclusive role to produce intermediate products for the industrialized agri-food system. The financial crisis brings to the fore those characteristics of the agri-food system which until recently were either overlooked or considered not to be worthwhile. The dominance of the agri-food system has resulted in peoples’ decreased economin interest for agricultar entrepreneurship and in theirs pursuing different modes of living. Thus, products are imported from around the world and the role of middlemen becomes more and more prominent. In such way, the distance between producers and consumers becomes bigger and the living standard of the former deteriorates. That said, the effect of the economic crisis in conjunction with the opacity and complexity of the agri-food model lead gradually both the urban and the rural population to seek alternative ways to survive against the expansive force of individualistic and competitive economy. Various alternative economic networks emerge for intercepting the impulse of the powerful networks by bypassing middlemen between producers and consumers and, ultimately, for ensuring higher income and better living standards. The aim of this study is to investigate the contribution of Resilience and Social Solidarity Economy in the emergence of alternative economic networks "without middlemen’’. As a case study it is used the "Potato Movement without middlemen’ in the town of Katerini at the prefecture of Pieria (Greece). In other words, this work intends to examine the way that the concept of resilience is operationalised for the establishment and launching of the Movement "without middlemen." Literature suggests two basic approaches for Resilience depending on how they perceive change within a system. The Equilibrium Resilience, on the one hand, is defined as the ability of a system to absorb vibrations and shocks without undergoing changes whereas, on the other one, the Evolutionary Resilience rejects the idea of a unique equilibrium or "return to normal". Evolutionary Resilience underscores that every system is in a state of continuous evolutionary change and it emphasises its capacity to adapt to exogenous changes (adaptability). Both approaches have in common the ability of the system to be resilient against shocks or vibrations, they have substantial differences, however, as far as the tacticts used is concerned. The Equilibrium Resilience focuses on the « return to normal » tactic, namely to the previous state (neo-liberal practices) whereas the Evolutionary Resilience focuses on new trajectories transformation (movements of self-organization, social solidarity economy). Moreover, the whilst the former adopts the methods of existing structures to exit the crisis, the latter uses alternative and innovative methods for ensuring the sustainability of the system. This study opts for the Evolutionaly Resilience perspective. Accordingly, it conceptualises Resilience as consisnting of all those innovative initiatives and non conventional trajectories that can be developed when a system undergoes a period of adaptation to changes. A non conventional trajectory is defined here a progressive, multi-dimensional process which lays far and beyond the logic of neo-liberal economy and of individualistic and speculative purposes. The concept of Social Solidarity Economy is founded on human relationships inspired by equality, solidarity and reciprocity. This type of economy is in stark contrast to the speculative logic of the middlemen and its salient characteristic is the equitable transactions and interactions of its members through democratic processes. The research design of this study is based on single case study to which it inductively applies the Resilience theory in order to test to what extent it was followed. The data set was collected through semi-structured interviews with the members of the Movement, by press (printed and electronic) and by participating in events related to alternative economic networks. The data was then qualitatively processed following a two step process. Firstly, it was categorized into five dimensions which collectively give the specific characteristics of "Potato Movement" without middlemen": the historical formation, internal organization-operation, capacity building, outcomes, opportunities to further development, restrictive factors. Secondly, these specific characteristics were identified in reference to the three properties of the theoretical model of Resilience in order to test its contribution to the emergence of the “Potato Movement”. The results of this study unearth that resilience contributed significantly to the emergence of alternative economic networks that bypass middlemen and which operate on the basis of fair trade, re-localization processes and de-commercialization of their respective practices.