Ανθεκτικότητα του περιαστικού αγροτικού χώρου έναντι των πιέσεων των σύγχρονων αγρο-διατροφικών συστημάτων: η περίπτωση του Μαραθώνα

Abstract

Πηγή του προβληματισμού της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής αποτέλεσε η διαπίστωση της άνισης κατανομής των οφελών και των επιπτώσεων από τον εκσυγχρονισμό των αγρο-διατροφικών συστημάτων στην αγρο-διατροφική αλυσίδα (παραγωγή, μεταποίηση, τυποποίηση και διανομή, εμπορεία, κατανάλωση) σε εθνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Απόρροια του εκσυγχρονισμού των αγρο-διατροφικών συστημάτων είναι η εξάλειψη των παραδοσιακών πρακτικών παραγωγής και διάθεσης των γεωργικών προϊόντων, και η αντικατάστασή τους από παγκόσμια και ενιαία πρότυπα παραγωγής και τρόπους διακίνησης, η κυριαρχία του τομέα λιανικού εμπορίου (σουπερμάρκετ) στην αγρο-διατροφική αλυσίδα, και η καθιέρωση πολυδάπανων πιστοποιήσεων ποιότητας ως εχέγγυα για την ασφάλεια των τροφίμων από την πλευρά του παραγωγού προς τα σουπερμάρκετ, με τα οποία συνεργάζεται. Συνέπειες όλων αυτών είναι να παραγκωνίζονται εκείνοι οι παραγωγοί που αδυνατούν να προσαρμοστούν στις σύγχρονες απαιτήσεις, και να αποδυναμώνονται, από άποψη κύρους, οι παραγωγοί εκείνοι που προμηθεύουν τα σουπερμάρκετ, εξαιτίας της αυξημένης διαπραγματευτικής δύναμης των τελευταίων. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση της ανθεκτικότητας του περιαστικού αγροτικού χώρου στον ασφυκτικό κλοιό που έχουν δημιουργήσει τα σύγχρονα αγρο-διατροφικά συστήματα. Ως ανθεκτικότητα νοείται η ικανότητα ενός συστήματος να απορροφά μία διαταραχή και να αναδιοργανώνεται, ενώ υφίσταται την αλλαγή, αλλά και η διατήρηση της ταυτότητας του συστήματος αναλλοίωτη μέσα στο χώρο και το χρόνο. Ο περιαστικός αγροτικός χώρος τοποθετείται στο ενδιάμεσο του αστικού και του αγροτικού χώρου. Πρόκειται για μία μεταβατική ζώνη μεταξύ αστικοποιημένης γης και γεωργικού χώρου, η οποία υφίσταται σημαντικές πιέσεις εξαιτίας της γειτνίασης της με το αστικό κέντρο και τη συνεπακόλουθη αστική εξάπλωση και από-αστικοποίηση. Οι πιέσεις αυτές εκδηλώνονται σε ζητήματα χρήσεων γης, στην περιβαλλοντική υποβάθμιση του εν λόγω χώρου και τον περιορισμό της γεωργικής δραστηριότητας. Προκειμένου να αναδειχθούν οι δυναμικές του χώρου αυτού, και κατ’ επέκταση οι μορφές ανθεκτικότητάς του απέναντι στα σύγχρονα αγρο-διατροφικά συστήματα, πέρα από τη βιβλιογραφική έρευνα, πραγματοποιήθηκε επιτόπια έρευνα στην περιοχή του Μαραθώνα, ο οποίος αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα περιαστικού αγροτικού χώρου στην Περιφέρεια Ανατολικής Αττικής. Για το σκοπό αυτό έγινε ποιοτική έρευνα με «δειγματοληψία χιονοστιβάδας». Τα ερωτηματολόγια που συντάχθηκαν περιείχαν ερωτήσεις ανοιχτού τύπου και απευθύνονταν σε τρεις ομάδες: τους παραγωγούς του Μαραθώνα, τοπικούς καταναλωτές και ιδιοκτήτες επιχειρήσεων εστίασης και φορείς του Δήμου Μαραθώνος και της Περιφέρειας Ανατολικής Αττικής. Τα αποτελέσματα της περιπτωσιολογικής μελέτης έδειξαν, ότι στον Μαραθώνα επικρατούν, κατά κύριο λόγο, οι παραδοσιακοί τρόποι διάθεσης (λαϊκή αγορά) των γεωργικών προϊόντων, ενώ μικρός αριθμός παραγωγών συνεργάζεται με σουπερμάρκετ. Οι δύο αυτές τάσεις υποδεικνύουν και δύο μορφές ανθεκτικότητας απέναντι στις πιέσεις των σύγχρονων αγρο-διατροφικών συστημάτων, της ταυτότητας και της προσαρμοστικής ικανότητας, οι οποίες ενισχύονται από το πλεονέκτημα της εγγύτητας του χώρου στο αστικό κέντρο της Αθήνας.

The main focus of this thesis concerns the ascertainment in the agro-food chain (production, processing, packaging, distribution, retail, and consumption) of an uneven distribution of benefits and negative impacts as a result of the modernization of the agro-food systems locally and globally. A corollary finding of the modernization of the agro-food systems is the elimination of traditional methods of production and distribution of agricultural products and their replacement by single, global production and distribution standards, the dominance of the retail sector (supermarket chains) in the agro-food chain and the establishment of costly quality assurance systems on behalf of the producer regarding his/her cooperation with supermarket chains. As a consequence, those producers lacking the capacity to adjust in the current standards are compromised and those who supply supermarkets lose prestige due to the negotiating capacity of the latter. The aim of this paper is to investigate the resilience of peri-urban interface against the stranglehold of the contemporary agro-food systems. The notion of resilience describes the capacity of a system to absorb disturbances and reorganize by itself while it undergoes the change, as well as maintain the basic identity of the system through space and time. Peri-urban interface is a space located between urban and rural space; it is a transitional zone between urbanized land and rural territory, which experiences significant pressure by the adjacency with the urban centre and the consequent urban sprawl and counter-urbanization. This pressure manifests itself in matters of land use, environmental degradation of the aforementioned space and restraints in agricultural activity. In order to demonstrate the dynamics of this area and, by extension, the forms of resilience against contemporary agro-food systems, research on the ground took place in the area of Marathonas, which is a representative example of peri-urban rural interface in the District of Eastern Attica, aside from bibliographic research. To this end, there was qualitative research using the method of “snowball sampling”; the questionnaires included open-ended questions and were directed to three groups of interest: the producers in the area of Marathonas, local consumers and owners of restaurants, and local authorities of the Municipality of Marathonas and the District of Eastern Attica. The results of the case report showed that, in the area of Marathonas, traditional ways of distribution of agricultural products (street market) are largely preferred, whereas a small amount of producers collaborates with supermarket chains. The previously mentioned trends also suggest two forms of resilience against the pressures of contemporary agro-food systems; those of identity resilience and adaptive capacity, which are reinforced by the proximity of the area of Marathonas to the urban centre of Athens.