Η βλάστηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου των αρχαιολογικών χώρων. Η πλούσια αυτοφυής βλάστηση που εποικίζει χώρους και μνημεία, αλλά και η φυτεμένη, στο πλαίσιο ενός συστηματικού προγράμματος, καλλωπιστική βλάστηση, αναδεικνύει τα μνημεία, δημιουργεί ατμόσφαιρα, υπογραμμίζοντας το πέρασμα του χρόνου και αντανακλά τη σχέση παρελθόντων πολιτισμών με τη περιβάλλουσα φύση, ως μια ευκαιρία αναδρομής και ονειροπόλησης. Παρ’ όλα αυτά όταν αφήνεται ανεξέλεγκτη προκαλεί ποικίλα προβλήματα στην κατάσταση διατήρησης των μνημείων και τη λειτουργικότητα των αρχαιολογικών χώρων, όπως μηχανικές καταστροφές, χημική διάβρωση, δυσκολία στην προσπέλαση των χώρων, παρεμπόδιση των εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης και κίνδυνο πυρκαγιάς. Με βάση τα παραπάνω, προκύπτει η ανάγκη διαχείρισης της βλάστησης των αρχαιολογικών χώρων, που περιλαμβάνει την αξιολόγηση της αυτοφυούς βλάστησης και των σχετιζόμενων προβλημάτων, την εφαρμογή μεθόδων περιορισμού των ζιζανίων και τη μελέτη του θεωρητικού πλαισίου, που διέπει την προσθήκη καλλωπιστικής βλάστησης στους αρχαιολογικούς χώρους, με γνώμονα την προστασία και ανάδειξη του μνημείου και του φυσικού τοπίου.
Ως μέρος της παρούσας διατριβής καταγράφηκε η αυτοφυής βλάστηση, επτά αρχαιολογικών χώρων, με τη λήψη τυχαίων δειγμάτων πάνω και γύρω από τα μνημεία. Από την καταγραφή βρέθηκε ότι στους χώρους μελέτης κυριαρχούσαν τα θερόφυτα, οι τρείς πολυπληθέστερες σε είδη βοτανικές οικογένειες, ήταν οι Fabaceae, Poaceae και Asteraceae και οι χώροι παρουσίαζαν υψηλές τιμές δεικτών ποικιλότητας. Τα παραπάνω σχετίζονται με τις ξηροθερμικές κλιματικές συνθήκες και με τη διαταραχή που προκαλούν οι ετήσιες επεμβάσεις περιορισμού των ζιζανίων στους χώρους. Επιπλέον, φάνηκε ότι τα φυτικά είδη τείνουν να ομαδοποιούνται και να χαρακτηρίζουν τους αρχαιολογικούς χώρους στους οποίους φύονται, στοιχείο που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την ανάδειξη ενός αρχαιολογικού χώρου, στο διευρυμένο πλαίσιο ολοκληρωμένης αποκατάστασης και ανάδειξης.
Ακόμη, διεξήχθη έρευνα ερωτηματολογίου σε όλες τις Εφορείες Αρχαιοτήτων της χώρας, σχετικά με τις μεθόδους διαχείρισης της βλάστησης, που υιοθετούνται από τις περιφερειακές υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Επιπλέον, διερευνήθηκε η αποτελεσματικότητα μεθόδων διαχείρισης ζιζανίων και πιο συγκεκριμένα η φλόγιση, η ηλιοαπολύμανση, η κατάχωση ευπαθών ευρημάτων, η διάστρωση με αδρανή υλικά, η εντοπισμένη εφαρμογή ζιζανιοκτόνων, ο περιορισμός ανεπιθύμητης καρποφορίας και τέλος η εγκατάσταση τεχνητού λειμώνα ποωδών ειδών με σπορά. Από τις απαντήσεις στην έρευνα ερωτηματολογίου, αντλήθηκαν πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με την αντίληψη της σχέσης μνημείου και βλάστησης, από τους αρμόδιους επίσημους φορείς. Από τα αποτελέσματα των πειραματικών εφαρμογών μεθόδων περιορισμού ζιζανίων φάνηκε ότι η φλόγιση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο ζιζανίων σε αρχαιολογικούς χώρους, καθώς περιορίζει σημαντικά (>90%) τον πληθυσμό ζιζανίων, κατά τη διάρκεια της βλαστητικής περιόδου. Η εφαρμογή ηλιοαπολύμανσης μπορεί να επιφέρει την πλήρη αποτροπή ανάδυσης των ζιζανίων για τρείς έως τέσσερις μήνες, κατά τη διάρκεια της περιόδου με την πιο άφθονη βλάστηση και μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο ενός προγράμματος διαχείρισης βλάστησης σε αρχαιολογικούς χώρους. Τα αποτελέσματα του πειράματος κατάχωσης έδειξαν ότι η προτεινόμενη διάταξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική λύση, για την αποτελεσματική προστασία ψηφιδωτών και άλλων ευπαθών ευρημάτων σε αρχαιολογικούς χώρους, ενώ τα αδρανή υλικά παρέχουν άριστη προστασία από την ανάδυση ζιζανίων στους χώρους κίνησης επισκεπτών. Η εντοπισμένη εφαρμογή ζιζανιοκτόνων είχε 100% επιτυχία στην εξόντωση φυτών κάπαρης και αείλανθου, εξαλείφοντας το σοβαρό πρόβλημα των μηχανικών καταστροφών από την ανάπτυξη ριζών μέσα στις αρχαίες κατασκευές, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την προστασία του μνημείου και του περιβάλλοντος. Από τη μελέτη αντιμετώπισης ανεπιθύμητης καρποφορίας, φάνηκε ότι δόση ΝΑΑ 300 ppm και άνω μπορεί να επιφέρει υψηλό ποσοστό καρπόπτωσης (80%) σε ελαιόδεντρα, αν εφαρμοστεί σε πρώιμο στάδιο της ανάπτυξης των καρπών, περιορίζοντας εξαιρετικά τη διασπορά σπερμάτων και άρα και νέων δενδρυλλίων στα μνημεία. Τα πειράματα τεχνητού λειμώνα ποωδών ειδών έδειξαν ότι είναι δυνατή η εγκατάσταση μίγματος με σπορά, παρ’ όλα αυτά είναι απαραίτητη η εφαρμογή ελέγχου των ζιζανίων κατά τη χειμερινή βλαστητική περίοδο, ενώ καταλληλότερα είδη ήταν τα καλέντουλα, μηδική, τριφύλλι υπόγειο και πεντάνευρο.
Από τη συλλογή στοιχείων, που αφορούν το θεωρητικό πλαίσιο των επεμβάσεων στην περιβάλλουσα βλάστηση των αρχαιολογικών χώρων, που συμπορεύεται με τις αρχές των αναστηλώσεων, φάνηκε ότι η βλάστηση που περιβάλλει τα μνημεία πρέπει να μελετάται, οι νέες φυτεύσεις δεν πρέπει να απειλούν την κατάσταση διατήρησης των μνημείων, η επιλογή των ειδών πρέπει να συμβαδίζει με τον ιστορικό χαρακτήρα του χώρου, ενώ η βλάστηση, αυτοφυής και καλλωπιστική, μπορεί να ενταχθεί στο μουσειολογικό αντικείμενο των χώρων για την ανάδειξη της σχέσης παρελθόντων πολιτισμών με τη φύση ή/και για την ανάδειξη του φυσικού τοπίου καθ’ εαυτού.
Vegetation is an integral part of the landscape of archaeological sites. The rich indigenous vegetation that colonizes sites and monuments, as well as the carefully planned ornamental vegetation, highlights the monuments and places them in a more “natural” setting, highlighting the passage of time and reflecting the relationship of past civilizations with nature. Nevertheless, vegetation left uncontrolled causes various problems both to the monuments and the functionality of the sites, such as mechanical displacements, erosion, obstruction of visitor access, interference with regular maintenance and restoration and increased risk of fire. The need for management of vegetation in archaeological sites includes the evaluation of the native vegetation and its effects, the application of weed control methods and the study of the historical framework which addresses the use of ornamental vegetation in archaeological sites in order to protect and enhance the monument and the natural landscape.
As part of this thesis, the indigenous vegetation of seven archaeological sites, was recorded by random sampling, on and around the monuments. The results revealed that therophytes were predominant in the sites, the three most abundant botanical families were Fabaceae, Poaceae and Asteraceae, and the sites exhibited high values of diversity indices. This attibuted to the dry climatic conditions and to the disturbance caused by annual weed control interventions in the sites. In addition, plant species tended to be grouped together and to characterize the archaeological sites in which they were found, a feature that could be used to enhance the significance of an archaeological site.
In addition, a questionnaire survey was carried out, for the assessment of the practices currently adopted by the regional departments, of the Ministry of Culture and Sports. In addition, the effectiveness of weed management methods was studied, namely, flame weeding, soil solarization, reburial, layering with inert materials, localized application of herbicides, early fruit drop and establishing herbaceous wildflower meadows by sowing. From the answers to the questionnaire survey, valuable information on the perception of the relationship between monument and vegetation was obtained from the authorities. From the results of the experimental applications of weed control methods it was shown that flame weeding can be used to control weeds in archaeological sites, as it provided excellent weed control (>90%) for over 2 months. The application of soil solarization can result in complete weed control for three to four months, during the most abundant growing season and can be used as part of a vegetation management program in archaeological sites. The results of the reburial experiment have shown that the proposed stratification can be used as an alternative solution, to effectively protect mosaics and other vulnerable artifacts in archaeological sites, while inert materials provide excellent protection against the emergence of weeds in visitors' traffic areas. The localized application of herbicides was 100% successful in killing off both caper and ailanthus plants, thus eliminating the dangerous problem of mechanical disruptions from root development in constructions, while ensuring the protection of the monument and the environment. An NAA dose of over 300 ppm resulted in a high percentage of fruit drop (80%) in olives, when applied at an early stage of fruit growth, greatly limiting the dispersal of seeds and thus new seedlings on the monuments. Our experiments on herbaceous wildflower meadows showed that it is possible to establish a mixture by sowing, yet it is necessary to apply weed control during the winter growing season, while the most suitable species were field marigold, burclover, subterranean clover and plantain.
From the literature review on the philosophy of botanical planning in archaeological sites, within the larger context of restoration and management of historical sites, it was shown that the vegetation surrounding the monuments should be studied, new plantings should be compatible with archaeological structures, the selected species should be historically suitable, while the didactic aspect and the naturalistic value of the native or ornamental vegetation should be taken into account in the wider historical and environmental context.
